De bedrijfspsychopaat: een wolf in maatpak

Niet alle psychopaten zijn moordlustige monsters. Veel psychopaten richten zich op meer sociaal geaccepteerde uitlaatkleppen als sport, muziek, politiek of werk. De kans is dus aanwezig dat je op je werk te maken krijgt met een psychopaat. Maar wat voor effect heeft dat op je organisatie? Hoe gaat een bedrijfspsychopaat te werk? En misschien wel de belangrijkste vraag: hoe bescherm je jouw bedrijf tegen psychopathische invloeden? In deze tweedelige artikelreeks geef ik antwoord op die vragen. In dit deel ga ik in op de vraag wat psychopathie is, hoe je het gedrag van een psychopaat kunt herkennen en hoeveel bedrijfspsychopaten er rondlopen.

Waar denk je aan bij een psychopaat? Ik zie direct Patrick Bateman voor me, de seriemoordenaar uit de film American Psycho. Een gewetenloos monster, die moeiteloos opgaat in de menigte en steeds meer dodelijke slachtoffers maakt. Niet iedere psychopaat maakt zich echter schuldig aan het plegen van fysiek geweld. Sterker nog, onderzoek wijst uit dat de kans even groot is dat je een psychopaat op de werkvloer tegenkomt als in de gevangenis. Eric Hickey, crimineel psycholoog aan de California State University, vermoedt namelijk dat psychopaten eerder voor witteboordencriminaliteit kiezen. Deze zogenoemde bedrijfspsychopaten plegen geen moorden, maar richten vooral sociale en financiële schade aan.

De kans dat je een psychopaat op de werkvloer tegenkomt is even groot als in de gevangenis

Schade door bedrijfspsychopaten

Dat maakt ze op een andere manier gevaarlijk. Bedrijfspsychopaten zijn arrogante, dominante en harteloze leiders die zich beter voelen dan de rest. Ze zaaien vaak bewust verdeeldheid tussen mensen. Zo veroorzaken ze conflicten, rivaliteit, reputatieverlies en vertrek of ontslag van goede medewerkers. Ze stellen hun eigenbelang voor het belang van de organisatie en zijn geneigd veel risico’s te nemen. Clive R. Boddy legde in 2011 de mogelijke link tussen bedrijfspsychopaten en een groot aantal financiële schandalen. In zijn paper illustreert hij hoe organisaties met hoogstaande reputaties door de wandaden van enkelingen worden neergehaald. Hij beschrijft hoe bedrijfspsychopaten (mede) verantwoordelijk waren voor de kredietcrisis van 2008 en hoe zij onaangetast uit de zakelijke instorting kwamen die zij zelf hadden veroorzaakt.

Vrij vertaald beschreef Robert Hare, onderzoeker op het gebied van criminaliteit en psychologie, bedrijfspsychopaten als personen die ‘een spoor van vernieling achterlaten vol gebroken harten, loze beloften en lege portemonnees’. Dat klinkt verontrustend. Toch was ik sceptisch toen ik de resultaten van de onderzoekers las. Ik heb met behoorlijk wat mensen gewerkt, maar nooit het idee gehad dat ik met een psychopaat aan tafel zat. Toch ben ik benieuwd of we onbewust in aanraking komen met deze ‘monsters’. Daarom duik ik dieper in de materie, te beginnen bij de definitie van psychopathie.

Psychopathie is een complexe aandoening. Philippe Pinel, een van de grondleggers van de moderne psychiatrie, beschreef in het jaar 1801 voor het eerst een groep patiënten die leden aan ‘mania sans délire’, oftewel een stemmingsstoornis zonder waanzin. Hij benoemde een groep gedragsstoornissen waarin personen zich antisociaal gedragen, zonder kenmerken te vertonen van een psychische aandoening. Dit geldt nog steeds als de voornaamste eigenschap van een psychopaat. In zijn boek ‘The mask of sanity’ beschrijft Hervey Cleckley psychopathie als een fascinerende paradox waarbij sprake is van een groot gebrek aan moraliteit en een gebrek aan controle over het eigen gedrag. Het intellectuele functioneren is echter intact en er geen sprake is van waanideeën of psychotische symptomen.

Wat is psychopathie?

Hoe herken je een psychopaat?

Robert Hare deed jarenlang onderzoek naar psychopathie en concludeerde dat het een extreem complexe aandoening is die lastig te diagnosticeren is. Het immoreel gedrag van psychopaten uit zich niet altijd op dezelfde manier, maar is wel te onderscheiden in categorieën van eigenschappen. Met die kennis ontwikkelde Hare een checklist voor het vaststellen van de gedragsstoornis: de Psychopathy Checklist Revised (PCL-R). Deze checklist bevat een vragenlijst die forensische psychologen stap voor stap doornemen met een persoon. Ieder antwoord levert aantal punten op. De totaalscore helpt de psychologen om te beoordelen hoeveel psychopathische kenmerken iemand heeft.

Een eenvoudiger en korter alternatief is de Screening Version (PCL-SV), die ook buiten het forensisch vakgebied wordt gebruikt. Beide checklists delen de psychopathische persoonlijkheidskenmerken op in vier categorieën: interpersoonlijk, affectief, levensstijl en antisociaal. Het gedrag in de laatste twee categorieën komt vooral voor bij individuen die relatief zwaarder psychopathisch zijn.

Psychopathie is geen aan-uitknop

Nu gedragen we ons allemaal wel eens onverantwoordelijk, impulsief of opvliegend. Dat betekent niet dat we psychopaten zijn. Psychopathie is een complexe aandoening met meerdere, aan elkaar gerelateerde symptomen. Het is geen aan-uitknop, waarbij je helemaal wel of niet psychopathisch bent. De checklist geeft slechts een indicatie van de mate van psychopathie.

Een psychopaat is bovendien bijzonder goed in het verbergen van zijn negatieve karakteristieken. In het boek ‘Snakes in Suites’ vergelijken Hare en mede-onderzoeker Paul Babiak psychopaten met kameleons. “Net als kameleons kunnen psychopaten verbergen wie ze werkelijk zijn en hun ware bedoelingen voor langere tijd maskeren voor hun slachtoffers. De psychopaat is een bijna perfect onzichtbaar menselijk roofdier.”

De onderzoekers concluderen weliswaar dat psychopaten veel tijd en moeite steken in het manipuleren van hun slachtoffers. Maar ze besteden weinig aandacht aan personen die minder waardevol voor ze zijn. Kortom, als je niet interessant bent voor een psychopaat, neemt de kans toe dat je zijn of haar manipulatie doorziet.

De rol van onze eigen perceptie

Bedrijfspsychopaten worden door buitenstaanders vaak gezien als slechte managers, personen die moeilijk in teams functioneren en slechte beoordelingen krijgen van hun leidinggevenden. Onze eigen perceptie speelt dus een belangrijke rol bij het signaleren van een psychopaat, maar het kan ook een valkuil zijn. Uit een ander onderzoek van Babiak blijkt dat psychopaten door collega’s vaak gezien worden als charismatische personen met goede communicatieve vaardigheden, strategisch inzicht en innovatiekracht. Hoewel bedrijfspsychopaten dus zichtbaar zijn voor hun collega’s, beschikken ze over vaardigheden om hun negatieve eigenschappen te maskeren.

Als je niet interessant bent voor een psychopaat, neemt de kans toe dat je zijn of haar manipulatie doorziet

Is een van mijn collega’s een psychopaat?

Het is goed mogelijk dat je binnen een organisatie in aanraking komt met een psychopaat zonder dat je het zelf door hebt. Hoe kan dat? Hall en Benning stellen dat psychopathie in de maatschappij – dus buiten de gevangenis – vaak wordt gezien als egocentrisch of asociaal gedrag. De psychopaten gedragen zich veelal naar onze maatschappelijke normen en waarden, waardoor hun gedragsstoornis minder opvalt. Deze ‘onopvallende’ psychopaten kunnen op drie manieren verschillen van de psychopaten die gediagnostiseerd zijn met de stoornis.

1. De symptomen van de onopvallende psychopaten zijn minder extreem dan die van de gediagnostiseerde psychopaten. Daardoor zijn de kenmerken van de gedragsstoornis (nog) niet waarneembaar of vallen ze minder op.
2. De psychopaten zijn in staat om de consequenties van hun antisociale gedrag te herkennen. Bijvoorbeeld door een goede opleiding, intelligentie of hun sociaaleconomische status. Daardoor passen ze hun gedrag aan. Ze kiezen sociaal gedoogde uitlaatkleppen zoals werk, sport en politiek om hun psychopathische behoeftes te uiten.
3. De psychopathische gedragskenmerken verschillen tussen klinische en onopvallende psychopaten. Onopvallende psychopaten hebben relatief minder antisociale neigingen, waardoor we ze eerder bestempelen als egocentrische personen in plaats van dat zij in de gevangenis belanden

Hoeveel psychopaten zijn er in het bedrijfsleven?

We weten inmiddels dat het lastig is om psychopaten te herkennen, ondanks hun afwijkende gedrag. Dat maakt het moeilijk om erachter te komen hoeveel psychopaten rondlopen in onze maatschappij. Toch hebben we wel enig idee van de situatie. In 2009 onderzocht een groep wetenschappers psychopathie onder de Britse bevolking. Van de 638 personen tussen de 16 en 74 jaar bleek dat 0,6 procent de vereiste score behaalde om ze als psychopathisch te beschouwen. Als we dit percentage vertalen naar de Nederlandse bevolking, lijden ongeveer 10.000 tot 17.000 Nederlanders aan psychopathie. Maar wat betekent dat voor het bedrijfsleven?

Een toonaangevend onderzoek onder 203 mensen uit 7 verschillende bedrijven schetste een verontrustend beeld. Ongeveer 4 procent van de ondervraagde professionals voldeed aan het psychopathische criterium volgens de Psychopathy Checklist Revised van Robert Hare. Dat percentage ligt dus aanzienlijk hoger dan in de algemene populatie. Die conclusie werd ook onderbouwd door een recent onderzoek onder 216 hooggeplaatste professionals in de supply chain management. Daar behaalde ruim 21 procent van de kandidaten een score boven de psychopathiegrens. Dat percentage is vergelijkbaar met die van een gevangenispopulatie, waar gemiddeld 15 tot 25 procent van de gevangenen boven de grens scoort. Het is echter onduidelijk waarom deze cijfers zo hoog liggen. Deze resultaten zijn schrikbarend en misschien zelfs ongeloofwaardig hoog. Waar dit vandaan komt is onduidelijk en heeft mogelijk diverse oorzaken. Het onderschrijft in ieder geval wel dat het percentage psychopathie in de hogere rangen van de zakelijke omgeving beduidend hoger ligt dan in de algemene populatie.”

In welke functies komt psychopathie het meest voor?

In welke functies komt psychopathie dan het vaakst voor? Die vraag beantwoordde psycholoog Kevin Dutton in zijn onderzoek ‘Great British Good Psychopathy Survey’. Hij kwam tot de volgende top 10:

Een korte blik op de top 10 leert ons dat psychopathie veelal voorkomt in de hoge regionen van het bedrijfsleven. Waarom psychopaten juist hier veel te vinden zijn is niet met zekerheid te zeggen. Een mogelijke verklaring, zoals eerder gezegd, is dat het een uitlaatklep biedt voor psychopaten. Het kan ook dat bepaalde psychopathische eigenschappen leiden tot zakelijk succes. Een onderzoek naar het levenssucces van psychopaten uit 2008 wees echter uit dat psychopathie niet leidt tot meer status, welvaart of succesvolle intieme relaties. Impulsiviteit en antisociaal gedrag hadden in alle gevallen een negatief effect op het succes van de psychopaten.

Toch laten onderzoeken uit 2010 en 2016 zien dat participanten met hogere psychopathiescores vaak senior managementposities bekleedden. Denk aan directeuren, vicepresidenten en leidinggevenden. En uit een studie naar psychopathie onder 42 Amerikaanse presidenten bleek dat zij bepaalde eigenschappen hadden – zoals onbevreesde dominantie – die sterk gerelateerd zijn aan psychopathie en voornamelijk bijdroegen aan positieve prestaties tijdens hun presidentschap. De presidenten konden echter niet als psychopaten worden beschouwd.

Onwetendheid in het bedrijfsleven

Er is op dit moment nog veel onduidelijk over bedrijfspsychopathie. Zonder aanvullend onderzoek blijft het speculeren naar de aantallen en beweegredenen van bedrijfspsychopaten. Het is ethisch gezien echter lastig om psychopathie te onderzoeken, omdat veel bedrijven hun personeel niet willen laten testen. Dat komt vooral omdat ze niet begrijpen hoeveel sociale en financiële schade een psychopaat aan kan richten in een organisatie. Bedrijven kunnen de gevolgen echter voorkomen door te begrijpen hoe bedrijfspsychopaten opereren en welke maatregelen ze kunnen nemen om psychopathisch gedrag te weren. In het tweede deel van deze artikelreeks ga ik daar verder op in.